Brunstig, full og forelska. Rus kan nyttast om mange former for galskap.

Ein rus er ein sjølvvald sjuke. Det å rangle rundt i ørska, med eller utan skruplar, er noko ein gjer etter å ha drukke alkohol eller blitt forelska. Denne tilstanden kallar vi rus på norsk. Men kvifor?

Larmande hanseatar

Ordet rus er truleg lånt inn i norsk frå nedertysk på den tida vi hadde mykje kontakt med dei nord-tyske hanseatane, frå 1200-talet og utover. Veldig mange moderne norske ord er opphavleg nedertyske, og blei lånt inn i Hansa-perioden – somme forskarar meiner talet på slike lånord i norsk er mellom 30 og 40 prosent.

I middelnedertysk hang ordet saman med verbet rûsen, som tydde ‘larme’ eller ‘rase’. Ikkje så ulikt den typiske helgeåtferda til oss nordmenn, altså. Kanskje har vi ikkje forandra oss så mykje sidan vi adopterte dette ordet for nokre hundre år sidan? Alkoholen virka nok likt på oss den gongen som nå – ein rasar gjerne rundt litt. På norsk nyttar vi jo også verbet ruse i tydinga ‘storme fram’ eller ‘springe vilt’ («han rusa av garde»), og kven har ikkje gjort det i gledesrus (eller i fluesopprus, dersom du er vikingberserk)?

I østfrisisk, eit språk som er i nær slekt med både engelsk og tysk, tyder verbet rûsen både ‘å fare hastig fram’ og ‘å vere brunstig’, om svin. Alle desse orda og tydingane stammer sannsynlegvis frå ei urgermansk rot, *rus, som tyder ‘å fare fram’. Urgermansk er moderspråket til dei nordiske språka og engelsk, tysk og nederlandsk. Adjektivet rusk («å vere tullerusk») har også opphav i rota *rus.

Russ og rus

Samanhengen mellom rus og russefeiring er kjend for nordmenn flest. Da er det kanskje også samband mellom dei to orda? Ein kan lett kome til den slutninga når ein tenkjer på kva som er hovudaktiviteten i russetida – å ha i seg store kvanta med øl og vandre rundt i både alkoholrus og lykkerus i tre veker. For ikkje å snakke om bakrusen som kjem etterpå, når eksamen bankar på døra. Men desse to orda har ikkje felles opphav.

Russ er visstnok opphavleg ei forkorting av det latinske uttrykket depositurus cornua, som tyder «ein som skal leggje av horna». Etter gammal tradisjon fekk nemleg nye studentar festa horn i panna, og desse vart tekne av for å symbolisere at tida som villdyr er over.

No til dags treng ikkje komande studentar å leggje av seg horna, men rusen er ikkje ein mindre obligatorisk del av tradisjonen.

Denne teksten blei først publisert i Argument 5 2012.