Kvifor kallar vi det blaute og grå tenkeorganet for hjerne? Ordet er eldre og meir utbreitt enn du skulle tru!

Ordet hjerne høyrer til dei norske arveorda. Det vil seie at det har funnest i språket vårt så langt tilbake som vi kan spore det, heilt til det indoeuropeiske stamspråket, som ein går ut frå at blei brukt for 5–6000 år sidan. Ordlyden har rett nok endra seg på vegen, men vi har altså ikkje importert det, slik ein kanskje kunne tru med eit såpass lite kvardagslig ord.

Det eldste belegget vi har, er hjarni frå norrønt, men forskarar har rekonstruert ei eldre urgermansk form, *herznán-, som òg skal vere opphavet til det tyske ordet for hjerne: Hirn. Ordet isse kjem også frå *herznán, så det er ein temmeleg nær slektning av hjerne.

Det har vist seg å vere vanskeleg å rekonstruere den indoeuropeiske forløparen for hjerne, sidan dette hypotetiske ordet har endra seg svært mykje i alle dei etterkommande språka (det vil seie dei fleste europeiske og nokre av dei asiatiske språka). Ein meiner likevel at dette opphavsordet skal ha hatt tydinga ‘hovud’ eller ‘skalle’, og at ordet ikkje berre er forløparen for dei germanske hjerne og Hirn, men også blant anna for det latinske cerebrum (‘hjerne’) og det sanskrittiske çîrshn– (‘skalle’).

Frå hjerne til hjørne?

Orda horn, hjort og hjørne kan moglegvis også ha utvikla seg frå det indoeuropeiske stamordet for ‘hovud’, det same ordet som hjerne skal ha utvikla seg frå. Dei fire orda ser kanskje ikkje ut til å ha mykje til felles, men samanhengen finst der: Horn veks på hovudet, hjorten er eit horndyr og hjørne er ofte hornforma. Når vi finn på nye ord, tar vi gjerne utgangspunkt i dei orda som finst i språket frå før, og vrir berre litt på dei. Men det kan jo vere vel så kreativt som å lage heilt nye ord!

Hjerneføde

I engelsk er det som kjent brain som er det vanlegaste ordet for ‘hjerne’, men dei har også den meir dialektale forma harns, som dei moglegvis har lånt frå dei nordiske språka. Det kan vere verdt å nemne at brain ikkje berre blir brukt i engelsk. I tysk bruker dei det tilsvarande ordet Bregen om hjerne frå dyr som blir brukt til mat, til skilnad frå Hirn, som altså er det vi tenker med. Så no slepp du å lure på kva som er i Bregenwurst neste gong du står i pølsekø på ferie i Tyskland.

Denne teksten blei først publisert i Argument 2 2013.